Somogyi Múzeumok Közleményei 8. (1987)
Mészáros Balázs–Tóth Péter: Compendium Hungariae Geographicum. A Dél-Dunántúl leírása.
114 MÉSZÁROS BALAZS-TÓTH PÉTER BALÁZS MÉSZÁROS-PÉTER TÓTH: COMPENDIUM HUNGÁRIÁÉ GEOGRAPHICUM. OPIS JUZNÉHO ZADUNAJSKA S historycíkiim a geografiakym objasnením MaSarska od uprostred XVI. storocia do kanoa XVII. storoĉia - nehovariac о zaihramiönyoh aiuitoroch - sa zaoberala najmä evanjelíiaká inteligenciia, od prelomu storocia do iroku 1730 najmä jezul.tski vedci. Na konci XVII. storocia sa zaőina v Wazdam dolezitom nábozentseve argainiizované a odlbonné spracovonie historic cirkvi, najprv systematicky zber a potom ich vedecké spracovanie. S velkou inároonoistou vykonané historické spracovaniie cirkvi zlhiramiaidiil toílko pdllitickyah, vlastivednych, lkulturnych, iliterárnych údaljov, íe na základe tych na nasledujúeom stupnl sa mahol zacat uz separovamie dejepisu, zemepisam sa spájala valastiveda a veda о statu, a oddelil sa história litteraria. Od cirkevnéiho rárrvu paralelne a hiistorickov, redou vedie alj druhá cesta - с ez vlastivedu a vedu о State - к svetskej vedé a к osvietenstve. Vyber smeru mai geograficky charalkfter, alle ŝiroko spájal rőzné hranicné paznatiky. То je poahoplteíiné z lakálnych porn erov. Stát aalkal ria prestaivbu. VJáda, zemepánstvo, meŝtianstvo boli zaiiniteresovoní, aiby ĉim hlbsie poznali danu siku|toĉnos|t. A to aj preto lebo tie neboli znáime ami na severozápade. A tóm, kde od Turkov dostali naispät veiké centrálné a juzné územia museli znova vedecky sprocovat. Na vedecku úroven sa táto snaha dostala sa uz nie vdaika jezuitskej inteligencie, ale vädka evanjeliiclkej inteiligenaie, ktori ŝtud ovali v nemeokyoh sikál ách, о taim sa zoznaimili s eléírni tzv. „staatenkundslkej sikoly a jej madernou metodikou. Vyzroamnym domáoim vedcom vedy о s|tá|tu böl nopoily Slovak, napolly Madár Maftej Bél. Jeho hlavné dielo Notiíia Hungáriáé novae historoco-geographica vyslo po velkych tazlkoötiaeih rolku 1735 az 1742, a to len prvych pät zväzkov. Ostatné zostali v rukopise kvöli smrti Béliu. Dielo i talk je naijdölezitejsim dielom tohto caisu. Je to uniiverzáilne öbjasnenie Madarska, opis imimuJosti a súoasnoslti, súhm zemepisnych, folklomnyoh, poli|ticlkycih a ekonoimickych údajov. Bél vytvaril vedecky okruih, jeho spolupracovníkmi boli jeho synovia, síudenti, priatelia, profesoiri. Matej Bél a jeho slkola vytvarill velkú tradiciu, a táto tradicia na pali vlastivedy a zemepisu ziil aj po smrti Bélu. Az také vyznamné dielo, alko Notitia sa mu uz >nepodariHo napiisaí. Na zá'kllade /textu Maitej a Bélu vyslo v roku 1753 mialá madarska zemepisná uĉebnica, s názvom Compendium Hungairiae Geograiphioum, a ktorá meslkorŝie bola eŝte pár krát znova vytlacená (1767. 1777, 1779). Autori öhcú pornóikat vlastivednému loikalnómu bádamiu s t^m diöloim, ked podajú moä'arslky preklad kapitol, kltoré sa zaoiberajú sa stolicaimi Somogy, Zala, Tolna a Baranya. BALÁZS MÉSZÁROS-PÉTER TÓTH COMPENDIUM HUNGÁRIÁÉ GEOGRAPHICUM. PRISKRIBO DE SUD-TRANSDANUBO. .Historian kaj geog raifion in form on de Hungario de la mezo de XViUa jaroentto ĝiis 4a fiino de XVII-a jarcento domis ĉefe la ila luterainaj Intelektuloj, ne kalkuilitte la ekstertandainojin, kaj post la 1730-aj jaroj longtempe Ja jezuitoj. Je Ja Uno de XVIII-a jarcento komencis en la ikadro de llä ambauaj religio] la pli organizita kaj laka ago de la ekleziohistorio antaŭ la kolekto de indikoj Ikaj poste ila iscienca prilaborado. La vastpretendla kalj cioriilata ekleziohistorio akumulis itiam politiilkaj, paltrujkonaj, kulturaj kaj literaturaj indi'koj ke povis ikomenci la disiĝo la historio, la geografio Ikune Ja paitruj- Ikaj ŝtatlkono kaj história literaturo. El la elklezia ikadro konduikis du paralelaj vojoj la história Jíteiraltuiro Ikaj la patruj- kaj statkona literatiuro ol Ja seikulana seienoo kaij aJ klerismo. La dir©kto estis ĝustirade geográfia sed ĝi leŭvicigis multajn konojm Jiimiitajn. Post la turka erao Ja landon devlis rekonstrui ifciel iinteresäs la regiimo, la bienuloj kaj la burĝoj donlitacojn de \a lando des pli, car tiuj estis anlkaŭ maiban e konitaj en la nordokcitaj portaj de Hungario. Onli deviis denove science malkovri la centraj,n - de la turlkoj ontaŭ neJonge oikupitajm partojn. La sciencaijn jaim ne la jesuitoj faris, sed Ja lulteramaj inteleiktuJoj, kiuj ekkonis la modernajn metodojn de la germana statkona skolo dum siaj universMataj jaroj . La pioniro ikaj la unua reprezentanto de tiu statkona skolo estis Matiaso BÉL, du on hungara-duan slovalka kaj la plej gnava enilanda sciemculo. Lila plej gfava veriko estis Notitia Hungáriáé novae historico-geographica. (Novaj hls'töniaj ikaj geografioj notoj de Hungario), kaj a peri s IIa unu'alj kvin volumoj Unter Ja jaroj 1735 kaj 1742 pasit muJitaj maJ'fadiilajoj. Aliiaj partoj de la verko post IIa mointo de Bél (re^tis en mamuskripto. sed fiel la veriko estiĝlis Ja pilej grava scienca laboro de mia patrdlando. Ija veriko 'kanlkludis kolektite la indikojn de 5aima Ikaj pasinta hostorio, geografio, etnograiio, poilitilko kiaij elkonomio. Matiaso Bél organiizis vas'tan ilaborbrigadon el siaj knaiboj, düsdiploj, omilkoj kaj profesoroj. Bél kaj sia skolo kreis grandam tradicion, kiu funkseiis post sia morto, sed ne povis fari tiel grandon laboron, kiel la NOTITIA estls. Lau Ja ffcekstoj de Bél aperis en jaro 1753 la maigramdon ihungaran geográfián libron, cefe рот to cielo de Ja inistruado, kiun oni eldonis multfoje (17Ó7. 1777, 1779). Ni voHas ihelpi Ja« Jalboron, kaij Ja es pl о radon ki am ni eldonais huingiarlinlgve Ja partojn de la Notitia pri Ja departementoj Somogy. Zala. Tolna kaj Baranya.
