KOZÁKY ISTVÁN: A HALÁLTÁNCOK TÖRTÉNETE I. / Bibliotheca Humanitatis Historica - A Magyar Nemzeti Múzeum művelődéstörténeti kiadványai 1. (Budapest, 1936)
ZWEITER TEIL. Entstehungsgeschichte der Grundmotive des Totentanzes
- 62 Everymans oder seiner drei Freunde konnte gleichzeitig durch diese textliche Verbindung der Freundschaftsprobe und der Gisant-Typ-Legende später leicht zustande gebracht werden. 3. Selbst in der XXX. Fabel, unmittelbar nach der bevor erwähnten Gisant-Typ-Grabschrift folgt eine „Everymanlegende" : Der Tod Alexanders des Grossen. Am Sterbebette des grossen Herrschers erscheinen orientalische Philosophen und ein jeder äussert sich in der Form einer Sentenz (Heri . . . hodie . . . .) über die Vergänglichkeit der Macht und des Reichtums. Jede Sentenz ist ein Gisant-Typ, da sie den Lebenszustand mit dem Todeszustand vergleicht. Diese Legende war im Mittelalter sehr verbreitet und befindet sich auch in einer anderen berühmten Sammlung, im Werke „Gesta Romanorum." Kann diese Erzählung mit einer Notize des Abtes Rupert (ebenfalls aus dem XII. Jahrhundert) ergänzt werden, so ist die Sterbensgeschichte Alexanders eine Variation der Everymanlegende. Everyman ist später auch ein vornehmer, reicher Herr oder sogar ein König, dessen Tod an die Sterbeszene Alexanders erinnert. Dabei sieht später der sterbende Everyman die Vision der Vergänglichkeit der Herrschaft und des Reichtums, in welcher der dort vom Tod ereilte König nach dem Muster der Alexander-Erzählung der Disciplina Clericalis stirbt. Die Worte Ruperts beziehen sich auf Alexander : „Unde quidam regum potentissimorum, dum valida febri ad mortem vicinam acriter urgeretur, ita dixisse fertur: „Wahe, Wahe, quam magnus rex ille est, qui reges fortes tarn fortiter constringit"". 1 4. Nicht minder wichtig ist es aber, dass in der XXX. Fabel der Disciplina Clericalis die Grabschrift ein „Philosoph" liest, welcher — nachdem er die Schrift mehrmals durchgelesen hat — sich bekehrt und ein „Eremit" wird. Die Identität mit der Macarius-Gestalt und mit dem „bekehrten Everyman" der Gesamtlegende ist auffallend. 5. Zugleich ist es nicht zu verkennen, dass in derselben Fabel nach der Sterbeszene Alexanders der Philosoph mit seiner Seele über das plötzliche Urteil — welches der Seele des soeben gestorbenen Menschen von zwei Engeln, vom guten und bösen Engel verkündet wird — und über das weitere Schicksal der Seele nach dem Tod spricht. Deswegen kann der altbekannte „Streit der Seele mit dem Körper" als eine erweiterte Szene ein und derselben Everyman-, bzw. Gesamtlegende betrachtet werden. 6. Endlich fehlen auch hier nicht die traditionellen Nichtigkeitsgedanken über die Sterblichkeit aller Stände in der Form : „Ubi sunt, qui ....?" „Disciplina Clericalis" Auetore Petro Alphonso. 2 1 Migne : Pair. CLXX. saec. Xll. Ruperti Abbatis Tuitiensis : De Meditatione Mortis. Lib. 1. Cap. V. ; Sp. 361—362. 2 Migne : Patr. lat. CLV11. saec. Xll. Sp. 671-709. Fabula XXX. Dictum est de quodam philosopho quod per antiquum transiens eimiterium laminam vidit marmoream cujusdam mortui cineribus superpositam, sed in ea versus inscripti verba sepulti praetereuntibus loquentis exprimebant hoc modo : „Tu prope qui transis, nec dicis aveto, resiste ; Auribus in cordis haec mea verba tene. Sum quod eris, quod es ipse fui, derisor amarae Mortis dum lieuit, pace juvante frui ; Sed veniente nece postquam sum raptus amicis Atque meis famulis, orba parente domus Me contexit humo deploravitque jacentem. Inque meos cineres ultima dona dedit, Inde mei vultus corrodit terra nitorem, Quaeque Fuit formae gloria magna cadit, Meque fuisse uirum nequeas agnoscere, si jam Ad visum fuero forte retectus humo. Ergo Deum pro me cum pura mente precare, Quatinus aeterna det mihi pace frui, Et quicunque rogat pro me comportet id unum Ut mecum maneat in regione poli." Relectis Herum et iterum versibus istis, saecularibus postpositis, factus est eremita philosophus. Iterum de Alexandro dictum est, quod sepulture ejus foret aurea et in pervio omnibus atrio po- - sita, ad quem plurimi convenerunt philosophi, de quibus unus ait : Alexander de auro fecit thesaurum, nunc e converso aurum de eo fecit thesaurum. Alius: Heri totus ei non sufficiebat mundus, hodie quatuor solae sufficiunt ei ulnae ; heri populo imperavit, hodie populus imperat illi. Alius : Heri multos populos potuit a morte liberare, hodie nec ejus jacula potuit devitare. Alius : Heri ducebat exercitus, hodie ducitur ab illis et dafür sepulturae. Alius : Heri terram premebat, hodie eadem premitur ipse. Alius : Heri eum gentes timebant, hodie eum vilem deputant. Alius : Heri habuit amicos et inimicos, hodie habet omnes aequales. Sed de viginti duobus philosophis circumstantibus quid quisque de potentissimo rege dixerit memoriae longum est reducere. Iterum heremita philosophus hoc modo suam correxit animam : Anima mea, scias et cognosces, dum potentia est in manu tua, quid operaris antequam de tuo movearis loco ad domum, in qua manet justicia et ad portam judicii, ubi leges in rotulo quiequid tua menus egit in hoc saeculo, ubi angeli a dextris et a sinistris discooperient et renunliabunt consilium et quiequid fuerit a te exeogitatum. Ante Deum veniet tuum judicium ; una lance quiequid boni et alia quiequid mali egeris uno et eodem declarabitur examine. Omnes tui fratres et amici non invenient tuam redemptionem et te deserunt ac dimittunt : hodie itaque redemptionem aeeipe et bonum fac assidue et antequam veniat dies submonitorum ad Deum revertere, et non dicas, eras reverter et non morabor, quia sic crastinantem te impediet concupiscentia vel forsan detinebit dies extreme : itaque dierum saeculi reminiscere generationum annorum antiquorum, qui omnes transierunt. Inde aeeipe sensum : Ubi sunt reges, ubi prineipes, ubi divites qui thesauros thesaurisaverunt et inde superbi fuerunt ? Modo sunt, sicut qui non fuerunt ; modo sunt finiti, qui non vixerunt; modo sunt sicut folium, quod arbore decidit, quo ulterius non redit. Non timeas, anima mea, non timeas ; nimis de saeculi adversitatibus non oriatur timor tuus. Time tui diem judicii, paveas tuorum multitudinem peccatorum ; memento tui Creatoris, qui tuus est judex et testis... (primitive Form der Altercatio animae et corp.)