Sobieski emlékkönyv. Sobieski III. János lengyel király halálának 300. évfordulója alkalmából rendezett konferencia anyaga - Komárom-Esztergom Megyei Önkormányzat Levéltára Évkönyvei 5. (Esztergom, 1999)
Zbigniew Wójcik: Dylematy polityki Sobieskiego
walk bratobójczych. Były także i inne, ważniejsze chyba przyczyny bezczynności króla. Szlachta, która popierała go przeciw magnatom, miała na widoku zupełnie inne cele niż on. Chciała wprawdzie ukrócić nadmierne wpływy magnaterii, ale jednocześnie zachować w pełni wszystkie wolności stanu uprzywilejowanego, Sobieski chciał zaś wzmocnić zdecydowanie władzę centralną i ograniczyć w pewnym stopniu złotą wolność szlachecką. Nie miał więc z tą szlachtą właściwie nic wspólnego poza wrogim stosunkiem wobec frondującej magnaterii. Po ewentualnym zwycięstwie w wojnie domowej, drogi króla i popierającej go szlachty rozeszłyby się natychmiast i, być może, nastąpiłaby nowa, jeszcze groźniejsza konfrontacja. Szczególne rozmiary przybrała walka Sobieskiego z opozycyjną Łotwą na czele której stanął jeden z najpotężniejszych tamtejszych rodów - Sapiehowie. Z pewną przesadą można powiedzieć, iż nastąpiła swoista secesja Wielkiego Księstwa Litewskiego, Sapiehowie stali się bowiem władcami kraju praktycznie niezależnymi od króla i korony Polskiej. Sprawy wewnętrzne, głównie zamysły utworzenia monarchii dziedzicznej łączyły się ściśle z polityką zagraniczną Jana III, a mianowicie jego planami dynastycznymi. Do nich należała t.zw.polityka bałtycka Sobieskiego, którą usiłował wcielić w życie w latach 1674— 1679. Jakie były jej założenia? Po pierwsze król doszedł do wniosku że najgroźniejszymi przeciwnikami Polski są nie Turcy czy Tatarzy, lecz państwa ościenne - Brandenburgia, Moskwa i Austria. Wziąwszy pod uwagę że Jan III tak stawiał kwestię na sto lat przed rozbiorami Polski, dokonanymi właśnie przez te trzy mocarstwa, trudno zaiste odmówić mu zdumiewającego wprost wizjonerstwa politycznego. Po drugie, przyjąwszy takie założenia, należy najpierw skierować akcję zbrojną przeciw Brandenburgii i odebrać jej Prusy Książęce, kraj graniczący na północy z Polską, którego suzerenem był elektor brandenburgski. W zamysłach Sobieskiego odebrane Hohenzollernom Prusy Książęce miałyby w przyszłości stać się dziedzicznym władaniem jego rodu, w ścisłym oczywiście związku z Polską. Po trzecie, aby zrealizować wszystkie te koncepcje należy wykorzystać sprzyjającą koniunkturę międzynarodową. Na zachodzie Europy toczyła się wówczas t.zw.pierwsza wojna koalicji europejskiej z Francją Ludwika XIV. Przeciw Francji walczył również elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm zwany wielkim elektorem, a sojuszniczką króla-słońce (tj. Ludwika XIV) była Szwecja. Warunkiem wstępnym realizacji planów bałtyckich polskiego było zakończenie wojny z Turcją następnie zaś zawarcie odpowiednich traktatów polityczno-wojskowych, przede wszystkim z Francją później ze Szwecją. Wszystkie te wstępne założenia zrealizowano. 11 czerwca 1675 r podpisał Sobieski tajny traktat z Francją w Jaworowie, a ponad dwa lata później, równie tajny traktat ze Szwecją w Gdańsku (4 VIII 1677). Między tymi dwoma paktami, zawarto rozejm z Turcją w Żórawnie (17 X 1676), który miał być rychło zastąpiony traktatem pokojowym między obu walaczącymi ze sobą państwami. I to był koniec powodzeń Jana III w jego nowej polityce zagranicznej. Sojusznik szwedzki poniósł klęskę w wojnie z Brandenburgią, klęskę przypieczętowaną ostatecznie na polach bitwy pod Fehrbelinem (1675), a później w Prusach Książęcych. W wojnie z Duńczykami ponieśli Szwedzi decydującą klęskę na morzu. W Europie Zachodniej sytuacja zmieniała się również diametralnie. Zwycięski Ludwik XIV. zawiera ze swymi nieprzyjaciółmi szereg traktatów pokojowych, między innymi z
