ARHIVSKI VJESNIK 15. (ZAGREB, 1972.)

Strana - 290

vjerojatno 1848. Sastavio ga je po svoj prilici neki vlastelin ili pristaša starog uređenja u agrarnim odnosima. Evo što kaže o kmetovima: »Nel circolo di Ragusa il contadino propriamente detto kmet, cioe quello che gode la casa colonica sulle terre del suo padrone territoriale per cui presta un numero determinato di giornale di servizio, mediante un fisso mantenimento

... Il padrone territoriale forniva il contadino d'una casa d'abitazione con mura a secco

... l'area délia quai casa comunemente occupava ed occupa di terreno (consistendo il soldo in 400 passa quadrati d'superficie) casichè rimanevano occupati dal suo orto i residui tre quarti di detto soldo, dovendosi assegnare dal padrone al contadino un taie orto in detta misura buona e piutosto abbondante,

... per cui deve il contadino prestare

... al padrone un'annua retribuzione in generi in natura, come pollame, capretto, uova, oppure altri prodoti, o denaro, giusta l'uso e la speciale convenzione

... Che il contadino debba prestare 90 giornate d'servizio ad ordine e per conto del suo padrone territoriale, il quale durante il detto servizio deve sommistrare il legale mantenimento« (str. 1, 2, 5). Oba posljednja izvještaja ne razlikuju se bitno međusobno. > Godine 1873. Antonio degl'Ivellio, objavio je svoju spomenutu knjigu o agrarnim odnosima na dubrovačkom području. Njegova definicija kmetstva u Dubrovniku je slijedeća: »Quando il rustico, perché ne abitava la cassa alla quale era di solito unito l'orto verso il corrispetivo del poklon, doveva ad un proprietario il lavoro sulle carine, dicesi kmet, espressione più tardi tradotta colla parola italiana contadino; e quando invece teneva soltanto delle terre i cui prodotti dovevano dividersi, chiamavasi polovnik, ed italiamente colono semplicemente tale. E cosî uno stesso individuo, o meglio, come fra breve farô osservare, una stessa famiglia rustica, era kmet (contadino) per un proprietario, e polovnik (colono semplicemente taie) rispetto ad uh' altro« (14). Ivellio je bio sudac. Kao takav po službenoj dužnosti presuđivao je različne sporove između obrađivača zemlje i vlasnika. Bio je stoga dobro upućen u sve imovinsko-pravne odnose. To znači morao je znati da li pred sobom ima zemlju koja se daje na polovicu ili se obrađuje u režimu carine. Isto tako morao je dobro poznavati i proizvodno-pravne odnose: da li pred sobom ima polovnika ili kmeta. Svoju studiju protkao je nizom primjera iz prošlih stoljeća, počevši od XIII (Statut), pa arhivskim podacima od XIV st. dalje. Budući da je rješavao sporove nastale u agrarno-proizvodnim odnosima na temelju definicije koju je dao, znači da je njegova oznaka kmetstva u Dubrovniku izraz dubrovačkog prava, dubrovačkog shvaćanja što se ima podrazumijevati pod kmetstvom. Ako povučemo rezultantu iz navedenih mišljenja — nije potrebno navoditi druga — možemo zaključiti: definicija koju je dao Bettera temelji se, kako on sam priznaje na stoljetnom običajnom pravu koji se primjenjivao u Dubrovniku, (»un contrat réciproque reconnu par la loi, consacré deja par un usage non interropu des Plusieurs siecles«). Oznaka kmetstva koju je dao Gozze ne razlikuje se od Betterine. Vlastelin Gozze očito je morao znati koga na svojem imanju ima smatrati kmetom, a koga polovnikom. Ivellio je svoje presude donosio imajući u vidu vjekovnu praksu Republike i njene zakone. U svojoj knjizi često se poziva na različne odredbe Dubrovačke Republike. Premda se kod svih navedenih 290