Leo Santifaller: Ergänzungsband 2/1. Festschrift zur Feier des 200 jährigen Bestandes des HHStA 2 Bände (1949)
IV. Quellen und Quellenkunde - 36. Plans Kramer (Innsbruck): Agostino Patrizzis Beschreibung der Reise des Kardinallegaten Francesco Piccolomini zum Christen tag in Regensburg 1471
Patrizzis Beschreibung der Reise des Kardinallegaten Francesco Piccolomini. 561 Aufmerksamkeit galt besonders den Städten, vor allem den großen berühmten Reichsstädten. Sie waren aber auch ein hauptsächlicher Anziehungspunkt für fremde Reisende. Schon die reichsrechtliche Einrichtung der reichsunmittelbaren Reichsstädte interessierte ihn an sich1). So haben wir denn eine Reihe von kürzeren oder längeren Städtebeschreibungen aus der Feder Patrizzis, die ich zur Gänze in der Anmerkung bringe. Es sind die Städte Landshut, Regensburg, Nürnberg, Bamberg, Würzburg, Heidelberg, Speyer, Straßburg, Basel und Luzern. Meistens hebt er hervor, wie die Stadt durch Mauern und andere Wehranlagen gut zur Verteidigung bereitet und wie sie volkreich sei. Er und selbst Campano bewundern Nürnberg am meisten. Der Schmutz in den Straßen, wie er besonders in Würzburg gerügt wird, scheint ein hauptsächliches Übel der spätmittelalterlichen Städte gewesen zu sein2). An Burgen- * 2 !) Patrizzi schreibt: Sunt enim in omnibus Germanie provinciis complures civitates, que excusso iam pridem principum jugo sive ex concessione permissione caesarum magistratus ex plebe sibi ipsis creant, suis legibus vivunt et quanquam cesarem ut dominum venerentur, cum illi preter tributum nihil debeant, libere atque imperiales appellantur, harum magnus est numerus, et quamvis regione situque disiuncte admodum sint animi tamen voluntate uniuntur; idem sentiunt omnes, idem volunt, pro libertate defendenda confederate sunt omnes et inter se socie atque comunibus viribus rem suam a principum violentia, si quando opus est, tutantur. — Campano berichtet (Menckenius, S. 357): Aedificia foris ornatiora quam intus. Tabulatis magna pars tegitur et ad excludendam hyemem et ad pulchritudinem. — Ich verweise hier auf die weniger bekannte, begeisterte Schilderung Deutschlands von Nikolaus von Cusa (gest. 1464), im lateinischen Urtext und in deutscher Übersetzung gedruckt von Josef Fischer, Kartographische Denkmäler der Sudetenländer X. Die zur Cusanus-Karte gehörige Descriptio Germaniae modernae, Prag 1936, S. 4 f. und 6 f. 2) Patrizzi: ... Landsuthum (Landshut), quod regionis speculam sive pileum latiné significat. Oppidum in plano situm est, amplum et pulchrum, domus ornate et aspectu iucunde, vie late mundeque; arx in monticulo constructa oppido imminet amplissima et munitissima. Fluvius Isra (Isar) oppidi menia abluit. Ratispona (Regensburg) in plano sita est, forma oblonga, ab oriente in occidentem protensa et meridie campos habet, a septentrione Danubium, qui in orientem fluens urbis menia abluit. Coniungitur lapideo ponte omnium, qui in Germania sunt, longissimo nobilissimoque, quo in Franconiam Bohemiamque itur. In ulteriore fluminis ripa vineta sunt in humili iugo, quod meridiem respicit, humilia quidem, utque palmites tamen e terra afferant, qui adventante hyeme terra obruuntur . . . Populus urbis satis incultus et pauper, magna pars artifices sunt, agrum non habent, nam extra portas omnia a Boioaribus principibus occupantur. Civitas libera est et suis legibus utitur, quamvis caesari, quoniam in quibusdam pareat. Urbis edificia publica et privata et ipsa urbis facies pulchra et leta, cingitur urbs undique, nisi qua flumen habet, lata ac profunda fossa et dupplici muro, vie late ac scarte lapidibus. Tertio tandem die attigimus Norimbergam (Nürnberg), urbem sane amplitudine murorum, oportunis munitionibus, editiciorum pulchritudine, multitudine civium, templorum ornatu ac magnificentia, artificum numero, industria, mercimoniis, divitiis ac splendore vivendi nulla tota Germania inferiorem . . . ager omnis asper ac parum fertilis, collibus ac silvis plenus. Trans Danubium enim mox Hircinia silva a) incipit; solum harenosum ac presertim a Novoforob) Norimbergam usque circa urbem equiores sunt campi et suburbana predia multo studio reddita cultiora ac pomariis ortisque referta. Urbs ipsa magna ex parte in plano iacet, pars et collem, qui a septentrione imminet, complectitur, in cuius cacumine arx est munitissima ac regali fastigio constructa; duplici circumdatur mino urbs et latissima fossa interluiturque Pegnitioc) parvo flumine . . . Alius murus intra urbem fossa munitus, qui antiquam, ut aiunt, urbem circumdabat. Urbs hec episcopali cathedra caret contentaque est duabus tantum parrochialibus ecclesiis, quamvis non minus populo habun det quam Etrusca Florentia1’). a) Wohl der Reichswald. Vgl. Albert v. Hofmann, Das bayerische Land und seine Geschichte, Stuttgart—Berlin 1936, S. 44 f. b) Neumarkt südöstlich Nürnberg. c) Pegnitz. d) Florenz. Selbst Campano muß zugeben (Menckenius, S. 392): Venimus Norimbergam urbem Germaniae totius opulentissimam et pulcherrimam. Patrizzi: Venimus Bambergam (Bamberg). Urbs hec in Franconia est ampla et populosa. Nullis tamen menibus cingitur neque ita splendida mundatione est ut Norimberga et Ratispona. Imperium urbis ad episcopum spectat a) et oppida circumvicina pleraque. Es folgen Angaben über die Geschichte der Stadt. In Bambergensi templo divi Henrici secundi b), quem inter sanctos relatum putant, corpus veneratur, quod plurimis etiam miraculis claret. Cuius precipue causa caesar nunc Bambergam venit. Situs urbis varius 36