Századok – 1945-1946

Tanulmányok - INOKAI TÓTH ZOLTÁN: Tuhutum és Gelou. Hagyomány és történeti hitelesség Anonymus művében 21

IV. MELLÉKLET. С. 24. De terra Ultrasiluana. XIV 26. Ibique . . . aliquamdiu permanserunt. К 25 aliquandiu in illis partibus permansere 6. Paludes autem Meotidas adeuntes annis V immobiliter permanserunt 5. cum, diutius i n ipsis paludibus permansissent. XIV 28. Audientes autem terre utilitatem de habitatoribus, quod optimus fluvius esset Danubius et melior terra in mundo non esset partibus illis. Vö. К és XIV 53. Quod et factum est. K/XIV 6 usque hodie illud (ipsum) regnum . . . dinoscuntur possidere. Vö. XIV 30 81. XIV 28 miserunt nuncium nomine Kusid filium Kund, ut iret et totam terrain prospiceret habitatoresque terre agnosceret; 6. Exploratoribus igitur abinde in Scytiam destinatis astutia subtilissima Scythie regione explorata; К 23 nunciis explorantes K/XIV 8 qua quidem regione circumspecta. XIV 28. Cum ergo Kusid venisset in medium Ungariae et circa partes Danubii deseendisset, vidit locum amenum et circumquaque terram bonam ac fertilem, fluvium bonum et pratosum placuit ei. [Kusid küldetése Szvatopluknál, majd] ... od suos reversus est. Cumque narrant - anuria, дт

гс uudisrat et viderat, valde placuit eis . . . quod terra optima sit et aquam habebat [sie] dulcem et pratum cum herbis similibus, quo [sie] nuncius eis recitavit. [Kusid újabb küldetése, majd] . . . Et sic nuncius ad suos reversus est. 65. Dicitur autom regnum illud Hungarice Erdeelw, quod irrigatur plurimis jluviis, in quorum arenis aurum colligitur et aurum terre illius optimum est. 28. optimus fluvius esset Danubius. XIV 125 vilissimis Bissenis; V 153 Bohemi impetum super sagittarios fecerunt. Bisseni atque Siculi vilissimi; V 165 Bisseni vero pessimi et Siculi vilissimi. K/XIV 23 Sclavis tantummodo, Graecis, Teutonias, Messianis et Ulahis (Vlachis) advenis remanentibus in eadem [Pannónia], K/XIV 8 Macritius . . . armis bellicis informatus, audito, quod Hunni super Tizam resedissent et de die in diem lacerarent regnum eius, cum alumnis regni sui ipsos aggredi reformidans 14. crebris spoliis per Hunos (XIV: obsidione erebra) erant fatigatae [eivitates] . . . Blachis . . . remanontibus sponte in Pannónia. К 23 considerate militia illius [Szvatopluk] immunita. К 6 Habet etiam [Seythia] de occidente vicinos Bessos et Coma nos Albos XIV 6 Cui de oriente vicini sunt Bessi et С u -m a n i Albi K8 Bessorum et Comano r ji m Alborum XIV 8 Bissos et С u m a n о s Albos. XIV 28. De quibus ipsi sapiendo cognoverunt, quod terra optima sit. K/XIV 5 [Hunor és Magyar] ad patrem deinde redeuntes ab ipso licentia impetrata cum rebus omnibus paludes Meotidas intraverunt moraturi 14. licentia ab Atila impetrata. XIV 28. Dux ergo ille hiis auditis exercitum cito congregavit timons Vngaros et auxilium ab amicos impe [t]ravit et omnibus с о a d u -natis eos obviam venit. Illi autem interdum prope Danubium pervenerunt et in campo pulcherrimo summo diluculo pugnam inierunt. XIV 102 pagani Cuni a superiori parte porte Meses ruptis indaginibus irruperunt in Hungáriám totamque provinciám Nyr usque civitatem Byhor crudeliter deprc dantes . . . per amnem Lapus et fluenta Zomus . . . remeabant. Rex igitur Salamon et dux Goysa cum fratro suo Ladizlao collecte exercitu festinantissime acceleraverunt (S: ut) per portam Meses transeuntes, priusquam Çuni montes et silvas transcenderent. Rex autem et duces cum exercitu equitaverunt illuc usque properántes et in nocte ilia descen-de runt prope Cunos. Surgentes autem summo d i 1 u с vi 1 о sexta feria . . . ordinatis agminibus suis ad confligendum contra paganos perrexerunt. 105 mane facto ordinaverunt acies suás К 11 inter utrosque exercitus a mane usque noctem . . . praelium est commissum. Erat enim inter utrosque exercitus fluvius discurrens. XIV 9 Huni super utres noctis in silentio in Sicambria Danubium transeuntes, Macrini, et Detrici exercitum ... in campis in tentoriis commorantes crudeliter trucidarunt. Gesta Alex. M. I. 38. et eonmixta est utraque acies hostium ceperuntque pugnare acriter inter se et interf iciebantur plurimi ... II. 16. videntes suos deficere in bello, in fugám versi sunt. Vö. Iordanes: Get. 34. ex utraque parte acies ordinatae XIV 102 Pagani vero . . . miserabiliter fugiebant. Quos Hungari celerius persequentes . . . gladios suos ... in sanguinibus Cunorum inebriaverunt. K/XIV 8 Videns ergo Ditricus tantam caedem suorum accidisse... perrexit versus Tulnam civitatem. XIV. 28. Persecuti suntq u e e u m Hungari usque Danubium et ibi pre timore [Szvatopluk] in Danubium se iactavit, in quo pre aquarum vehementia suffocatur. (Vö. 125 pre timore se ostendere non esset ausus) 9. Videns autem Detricus tantam cedem aecidisse de [sic] sui populi in prelio, post congressum altera die perrexit versus Tulnam civitatem. К 6 usque hodie illud rognum pacifice dinoscuntur possidere XIV 6 usque hodie ipsum regnum [Scytbiam] invitis vicinis dinoscuntur possidere 67. que Domino concedente e t nunc habent et possident. 1 Vö. Geoffrey of Monmouth: hanelare EPhK 1935. 170. * Ld. lentebb с. 26 és 76. 1. * Ld. 65—6. 1. 4 Néhány sorral fentebb: virum astutum. * Vö. Regino ad a. 889: ultra quam estimari potest. * Vö. lentebb 49. 1. ' Ld. lentebb 45—50. 1. * E mondat részletes taglalását ld. 61. kk. 1. Et dum ibi diutius morarentur, tunc Tuhutum páter Horca, sicut erat vir astutus, dum cepisset audire ab incolis bonitatem terre Ultrasiluane, ubi Ge-1 о u quidam В 1 a с u s dominium tenebat, cepit ad hoc hanelare1 [anhelare], quod, si posse esset, per gratiam2 ducis Arpad domini sui terram Ultrasiluanam sibi et suis posteris acquireret. Quod ef sic factum fuit postea, nam terram Ultrasiluanam posteritas Tuhutum usque ad tempus sancti regis Stepliani habuerunt et diutius habuissent, si minor Gyla cum duobus filiis suis Biuia et Bucna Christiani esse voluissent et semper contrarie sancto regi non fecissent ut in sequentibus [c. 27.] dicetur. C. 25. De prudentia Tuhuti. Pr< dictus vero Tuhutum vir prudentissimus misit quendam virum astutum patrem Opaforcos Ogmancl, ut furtive ambulans previderet sibi qualitatem et fertilitatem terre Ultrasiluane et quales essent habitatores eius. Quod si posse esset, bellum cum eis committeret, nam volebat Tuhutum per se nomen sibi et terram aquirore. Ut dicunt nostri ioculatores: Omnes loca sibi aquirebant et nomen bonum aeeipiebant.3 Quid plura? Dum pater Ogmand speculator Tuhutum per circuitum more v u 1 -pino4 bonitatem et fertilitatem terre et habitatores eius inspexisset, quantum humánus Visus valet, ultra, quam dici potest,5 dilexit et celerrimo cur.su ad dominum suum reversus est. Qui cum venisset domino suo de bonitate illius terre multa dixit: Quod terra illa irrigaretur optimis fluviis, quorum nomina et utilitates seriatim dixit, et quod in arenis eorum aurum colligerent et aurum terre illius optimum esset etut ibi foderetur sa Ie et salgenia et habitatores terre illius viliores homines essent tocius mundi,7 quia essent Blasii et Sclaui, quia alia arma non haberent, nisi arcum. et sagittas et dux eorum Geleou [sic] minus esset tenax et non haberet circa se bonos milites et auderent stare contra audaciam Hungarorum, quia a Cumanis et Picenatis multa s iniurias paterentur.8 C. 26. Quomodo contra Gelou itumest. Tune Tuhutum audita bonitate terre illius misit legatos suos ad ducem Arpad, ut sibi licentiam daret ultra silvas eundi contra Gelou ducem pugnare. Dux vero Arpad inito consilio voluntatem Tuhutum laudavit et ei licentiam ultra silvas eundi contra Gelou pugnare concessit. Hoc dum Tuhutum audivisset a legato, preparavit se cum sui m i 1 i t-i b u s et dimissis ibi sociis suis9 egressus est ultra silvas versus orientem1

0

contra Gelou ducem Blacorum. Gelou vero dux Ultrasiluanis [sic] audiens adventum eius congregavit exercitum suum et cepit velocissimo cursu equitare obviam ei, ut eum per portas Mezesinas prohiberet, sed Tuhutum uno die silvam pertransiens ad fluvium Almas pervenit. Tune uterque exercitus ad invicem pervenerunt medio fluvio interiacente. Dux vero Gelou volebat, quod ibi eos prohiberet cum sagittariis suis. C. 27. De morte Gelou. Mane autem facto1

1

Tuhutum ante auroram divisit exercitum suum in duas partes et partom altaram misit parum superius, ut transito fluvio militibus Gelou nescientibus pugnam ingrederentur. Quod sie factum est. Et quia levem habuerunt transitum utraque acies, pariter ad pugnam pervenerunt et pugnatum est inter eos acriter, sed victi sunt milites ducis Gelou et ex eis multi interfecti, plures vero capti. Cum Gelou dux eorum hoc vidisset, tunc pro defensione vite cum paucis fugam cepit. Qui cum fugeret properans ad Castrum suum iuxta fluvium Zomus positum, milites Tuhutum audaci cursu persequentes ducem Geloum iuxta fluvium Copus interfecerunt. Tune habitatores terre videntes mortem domini sui sua propria voluntate dextram dantes dominum sibi elegerunt Tuhutum patrem Horca et in loco illo, qui dicitur Esculeu, fidem cum iuramento firmaverunt et a die illo locus ille nuncupatus est Esculeu eo, quod ibi iuraverunt. Tuhutum vero a die illo terram obtinuit pacifice et féliciter,sed posteritas eius usque ad tempóra sancti regis Stephani obtinuit.13

Tuhutum vero genuit Horcam, Horca genuit Geulam et Zubor [sic], Geula genuit duas filias, quarum una vocatur Caroldu et altera Saroltu et Sarolt fuit mater sancti regis Stephani. Zumbor vero genuit minorem Geulam patrem .Bue et Bucne, tempore cuius sanctus rex Stephanus subiugavit sibi terram Ultrasiluanam et ipsum Geulam vinctum in Hungáriám duxit et per omnes dies vite sue carceratum tenuit eo, quod in fide esset vanus et noluit esse Christianus et multa contraria faciebat sancto regi Stephano, quamvis fuisset ex cognatione matris sue.14 23. plures dios ibi manserunt 11. in eodem loco per très ebdomadas mansit 12. [Munkácsnál] Tunc ibi ...XL dies permanserunt et terram ultra quam dici potest, dilexerunt. Sclaui vero habitatores terre . . . laudabant eis fertilitatem terre illius et narrabant quomodo .. . m a g n u s Keanus... preoccupaverat terram illam... et qualiter se e t suos teneret. 14. dux et sui videntes fertilitatem terre et habundantiam omnium bestiarum . . . 35. per gratiam ducis Boemorum dux Nitriensis factus erat Zubur. 20. loca, que calcaverunt. . . Arpad cum suis nobilibus, usque ad presens posteritates eorum habuerunt et habent. 28. magnam terram aquisiverunt, quam posteritas eius usque nunc habuerunt. 50. et regiones eorum possiderunt et usque in hodiernum diem . . . posteritas eorum . . . detinet. 15. terram illam . . . posteritas eius [Ketel] usque ad tempóra Andree regis filii calvi Ladizlay habuit. 14. Et missi sunt in legatione illa de nobilioribus personis Oundu pater Ethe et alter Ive tel pater Oluptulmae [sic] et tectium miserunt quendam strennuissimum militem nomine Tursol causa spectaculi qui inspiceret qualitatem terre et citius reversus nuntiaret domino suo duci Arpad. 12. fertilitatem terre illius... 14. dux et sui videntes fertilitatem terre et habundantiam omnium bestiarum et copiam piscium de fluminibus Thiscie et Budrug, terram ultra, quam dici potest, dux Arpad et sui dilexerunt. 16. [Turzol hegyéről:] quantum humánus oculus valet, ultra, quam dici potest, dilexerunt. 9. et laudabant eis terram Pannonié ultra modum esse bonam. Dicebant enim, quod ibi confluerent noblissimi fontes aquarum, Danubius et Tyscia et alii noblissimi fontes bonis piscibus habundantes. 11. Dicebant enim eis sic, quod terra illa nimis bona esset et ibi confluerent nobilissimi fontes, quorum nomina hec ut supra [c. 9.] diximus. 44. Dux vero . . . licentiam concessit liberam [Zoárdnak és Kadocsának] in G r e с i a m eundi et terram preoccupandi 48. Usubu . .. licentiatus a duce . . . egressus est. 51. Menumorout dimissa multitudine militum 7. egressi sunt do terra Scithia [sic] versus occidentem 9. ut. . . ultra silvam Houos versus occidentem in terram Pannonié doscenderent 11. ut ultra Howos versus occidentem in terram Pannonié doscenderent 12. per silvam Houos ad partes Hung descenderunt. 8. [A kún vezérek Kievnél] non modica multitudine equitum insimul coadunata ... celerrimo cursu contra Almum ducem venerunt. Et dux de Kyeu cum ercitu [sic] suo, obviam processit eis et . . . contra Almum ducem venire eeperunt. 39. Dux autem Salanus cum adiutorio Grecorum et Bulgarorum egressus de Tetel furiata mente per ammonitionem suorum contra ducem Arpad equitare cepit. Et dum uterque exercitus ad invicem, prope pernoctassent, neuter eorum dormire per totam noctem ausus fuit . . . 44. utraque acies interiacente fluvio Ternes ad invicem nullatenus transire valuisset. Vö. 28. volebant transire Crisium . . . sed venientes milites Menumorout eis transitum prohibuissent. 39. Mane autem facto ante auroram utraque pars se ad bellum preparavit. 22. Mane autem facto Zobolsu . . . 44. Altera autem die, dum utraque acies . . . 44. tune Zuardu iniunxit fratri suo Caduse, ut cum dimidia parte exercitus sui descenderet inferius et, quodlibet [sic] modo posset transmeare, pugnaret contra hostes. Statim Cadusa . . . cum medietate exercitus equitans descendit, inferius eelerrimo cursu et, sicut divina gratia erat eis previa, levem, habuit transitum. Et dum sua pars exercitus Hungarorum cum Cadusa ultra esset et dimidia pars cum Zuard citra esset, tunc Hungarii tubas bellicas sonuerunt et fluvium transnatando acriter pugnare eeperunt ... Et in eodem bello mortui sunt duo duces Cumanorum et très kenezy Bulgarorum et ipse Glad dux eorum fuga lapsus evasit. . . Dux vero Glad fuga lapsus . . . propter timorem Hungarorum castrum Keue ingressus est. — 8. eonmixta est utraque acies hostium ceperuntque pugnare acriter inter se et interficiebantur plurimi de Ruthenis et Cumanis. 4L Altera autem die ordinate sunt utreque acies in campo iuxta ripam Danubii . . . pugnaturi accesserunt. Et commixti sunt per partes manus utriusque hostis et eeperunt pugnare inter se acriter et interfecti sunt de Grecis et Bulgariis plurimi et quidam capti sunt ex eis. Videns ergo dux Bulgarie suos deficere in bello, fuga lapsus pro defensione vite A 1 b a m civitatem ingressus est. 8. Predicti vero duces Ruthenorum et Cumanorum videntes suos deficere in bello, in fugam versi sunt et pro salute vite properantes in civitatem Kyeu intraverunt. 13. Loborcy . . . fuga lapsus ad castrum Z e m 1 u m properabat, quem milites ducis persequentes iuxta quendam fluvium... 39. dux Salanus cum vidisset suos deficere in bello, fuga lapsus est et pro salute vite Albam Bulgarie properavit. Greci vero et Bulgari timore Hungarorum percussi. . . fuga lapsi pro salute vite Thysciam . . . transnatare volebant. 10. Tunc prenominati [VII] duces Cumanorum ... cum vidissent pietatem Almi ducis, quam fecit circa Ruthonos, pedibus ei provoluti se sua sponte duci Almo subiugaverunt dicentes: Ex hodioma die nobis te dominum ас preceptorem usque ad ultimam generationem elegimus et quo te fortuna tua duxerit, illuc te sequemur. Hoc etiam quod verbo dixerunt Almo duci, fide iuramenti more paganismo firmaverunt et eodem modo dux Almus et sui primates eis fide se et iuramento se constrinxerunt. 5. Tunc ipsi VII principales persone . . . elegerunt sibi ducem ac preceptorem ... Almum... Tunc pari voluntate sic dixerunt: Ex hodierna die te nobis ducem ac preceptorem eligimus et quo te fortuna tua te duxerit, illuc to sequemur. Tunc supradicti viri pro Almo duce more paganisme . . . fecerunt iuramentum. Vö. 20. * T. i. Szabolcs és Tasi " Ld. lentebb 47. 1. 11

A régi gesta jellegzetes fordulata. Vö. XIV. 11 Geoffrey of Monmouth: potenter et pacifice. EPhK 1935. 171. " Vö. fentebb с. 24. 14

A Gyula-hagyományhoz ld. lentebb 65. kk. 1.