KOZÁKY ISTVÁN: A HALÁLTÁNCOK TÖRTÉNETE I. / Bibliotheca Humanitatis Historica - A Magyar Nemzeti Múzeum művelődéstörténeti kiadványai 1. (Budapest, 1936)
DRITTER TEIL. Entwicklung der Todes-Tanz- und Toten-Tanz-Motive in der lehrhaften Dichtung des Mittel-alters und in den Urtypen der Todes- und Toten-Legenden - ZWEITER ABSCHNITT. Grundformen der Todes- und Toten-Legenden
flectit oculus ad hujus mundi convallem tetramque caliginem, super se miratur aeterni luminis claritatem, liquido comprehendit quia nox erat et tenebrae quod amavit. 0 si redivivum poenitentiae tempus mereri potuisset, quam durae conversationis (conversionis) iter arriperet! qualia et quanta promitteret! quantis se devotationum vinculis innodaret! Interea, dum hebescentes oculi contabescunt, dum pectus palpitat, raucum guttur anhelat, dentes paulatim nigrescunt et quamdam velut aeruginem contrahunt; pallescunt ora, membra cuncta rigescunt; dum haec itaque et hujusmodi tanquam vicinae morti praecedentia famulantur officia, adsunt omnia gesta simul et verba. Nec etiam ipsae cogitationes desunt, et cuncta haec amarum adversus auctorem testimonium reddunt. Coacervantur omnia ante respicientis oculos, et quae conspicere refugit, coactus et invitus attendit. Adest praeterea hinc horrenda daemonum túrba, illinc virtus angelica. In illo, qui medius est, liquido deprehenditur cui parti jure possessio vindicetur. Nam si pietatis in eo videntur insignia, invitationis angelicae blanditiis oblinitur, atque harmonicae melodiae dulcedine ut exeat provocatur; quod si eum sinistrae parti meritorum nigredo et foeditatis squalor adjudicet, intolerabili mox terrore concutitur, repentini impetus violentia perturbatur, praecipitanter invaditur, ac de miserae carnis ergastulo violenter evellitur, ut ad aeterna supplicia jam cum amaritudine pertrahatur. Jam vero, post egressionem de corpore, quis explicare valeat quot armatae iniquorum spirituum acies in insidiis lateant, quot frementes cunei feralibus telis instructi iter obsideant, et, ne transire libera possit anima, velut militari more constipatae legiones, oppugnant ? (vgl. Dämonen der Seelenleiter!) Haec et hujusmodi frequenter in corde versare . .. etc." Auch an anderen Stellen der Institutio monialis tauchen Motive auf, welche mit jenem des VI. Kapitels verwandt sind. So wird z. B. im X. Kap. von einer schönen Marquise, namens Sophia, gesprochen, deren Körper innerhalb eines Jahres einen so unerträglichen Leichengeruch verbreitete, dass dieser Geruch sogar durch den Sarkophag dringend den Aufenthalt nicht nur in der Grabkapelle, sondern auch in jenem Kloster, wo sie begraben lag, unmöglich machte. Es ist eine drastische Darstellung der Nichtigkeit der Schönheit. Diesem Monolog des Lebenden steht ein andrer Monolog gegenüber, den die verdammte Seele, welche von den Teufeln in der Hölle gepeinigt wird, an die Lebenden richtet und der eigentlich eine Variation jenes schon mitgeteilten Jammerrufes ist, den der Totenkörper in dem offenen Grabe zum Vorübergehenden spricht. Während aber im Jammerruf des Toten nur die Verwesung des Körpers beschrieben und beweint wird, tritt hier der gegebene Rahmen des Monologes ganz klar ans Tageslicht : der Mensch ist „soeben" gestorben, seine Seele befindet sich schon in der Hölle unter den bösen Geistern, von denen sie gemartert wird. Einzelne Textteile zeigen wörtliche Übereinstimmung mit dem erwähnten Jammerruf des Toten im Grabe. Das betreffende, aus 9 achtzeiligen Strophen bestehende anonyme Gedicht veröffentlicht Dreves imXXXIlI. Bd. der Anal, hymn. 1 unter dem Titel „Lessus Damnati" ebenfalls aus einer Handschrift des XV. Jahrhunderts, 2 obwohl es sicher gleichsam noch dem XI —XIII. Jahrhundert angehört : 1. 0 vos omnes, qui transitis, Figurám hanc inspicite Memoresque mei sitis Et mundum hunc despicite ; Hoc considerate templum, Quod me mersit in profundum, Relictum vobis sum exemplum Deceptis per hunc falsum mundum. 2. Mundus mihi repromisit Multis annis vivere, Nunc in poenis me coliisit, Sic sólet decipere; Heu, quam male sum deceptus, Habens annos iuveniles Non sum penitus adeptus, Quos speraveram, seniles. 3. Multos male hic defellit Variis conatibus Et in mortem sie compellit Multis cum reatibus ; Heu, nunc mors me supplantavit, Quando minime credebam, Vitam mihi amputavit, Dum securus incedebam. 4. Vitiorum fui cultor, De bonis nulla fuit cura, Sed nunc reddit iustus ultor Mihi plus quam cum usura ; Quidquid boni intellexi Vel ab aliis audivi, Plane tarnen hoc neglexi, Quia carni deservivi. 5. Curam carnis semper egi, Vanam gloriam amavi, Sic in poenam hanc repegi, Sero novi, quod erravi ; Quondam eram gloriosus, Habens aurum et argentum, Nunc a vermibus corrosus. Quam honendum testamentum! 6. Vorax et luxuriosus Semper fui in hac vita, Igitur sie copiosus Ignis me torquebit ita ; Nullus unquam comprehendit, Quanta patior tormenta, Nec cor hominis attendit, Quanta malis sunt retenta. 7. Heu, quod unquam fui natus, Miser, miser miserorum, Sine fine qui damnatus Sum in poenis infernorum ; Heu, quod unquam fui natus Recens labe peccatorum, Qui daemonibus sum datus, Factus socius eorum. 1 S. 314, Nr. 264. 2 Orat. ms Anglicanum saec. XV. Cod. Maihingen, I. 2. 8°. 19.