Bakos Katalin - Manicka Anna szerk.: Párbeszéd fekete-fehérben, Lengyel és magyar grafika 1918–1939 (MNG, Warszawa–Budapest, 2009)
I. PÁRBESZÉD FEKETE-FEHÉRBEN - Bakos Katalin, Anna Manicka: Valami történik közöttünk. Szubjektív előszó a Párbeszéd fekete-fehérben. Lengyel és magyar grafika
Abendlandes 2 . A u nas było inaczej, myśmy w 1918 roku odzyskali niepodległość, po 123 latach zaborów, jeśli nawet ktoś poległ, to dulce et decorum est pro patria mori, u nas było coś w rodzaju kultu poległych, zresztą trudno się dziwić, jak ludzie widzieli żołnierzy w polskich mundurach, to był to znak, że nadeszły nowe czasy, że można o Polskę walczyć jawnie, bez konspiracji i że Polska wreszcie zmartwychwstała, zupełnie jak Chrystus powstał z grobu... Pierwsze dziesięć lat II Rzeczpospolitej to była euforia, mimo różnych trudności, konieczności ujednolicenia różnych porozbiorowych pozostałości, w rodzaju różnego prawa, różnych struktur władz lokalnych, różnych systemów ustawodawczych, mimo konieczności budowania wszystkiego od podstaw. Dopiero w końcu lat 20. zaczęły się pierwsze problemy i tym razem - wspólne z całą Europą. A potem przyszła wojna... KB: Po wojnie cały blok socjalistyczny został zalany radzieckimi filmami wojennymi oraz rodzimymi produkcjami partyzanckimi i szpiegowskimi. Ich późni następcy, popularne seriale telewizyjne także w latach 70. XX wieku starały się utrzymać przy życiu mit bohaterów komunistycznych. Z polskich produkcji na Węgrzech też wyświetlano Czterech pancernych i psa, sama też widziałam w telewizji serial Stawka większa niż życie ze Stanisławem Mikulskim w roli kapitana Klossa w roli głównej. Na Węgrzech były tylko nieliczne i odizolowane akcje partyzanckie, dlatego sami zrealizowaliśmy seriale o tej tematyce. Do dnia dzisiejszego specjaliści zajmują się fenomenem popularności filmów opiewających armię radziecką i partyzantów w kraju, który przegrał wojnę właśnie przeciwko nim. W każdym razie w ten sposób węgierska publiczność wytworzyła sobie fałszywy obraz stosunków polsko-radzieckich. Rzadko przeprowadzano surowe autoanalizy, jak w filmie Istvána Kovácsa Zimne dni {Hideg napok, 1963), którego akcja rozgrywa się w 1942 roku w przyłączonej ponownie do Węgier miejscowości Bácska i opowiada 0 akcjach odwetowych armii węgierskiej, wymierzonych w partyzantów jugosłowiańskich. W latach 80. XX wieku całe Węgry były wstrząśnięte telewizyjnymi filmami dokumentalnymi, w których świadkowie mówili o okrutnych wyzwaniach i zagładzie całych oddziałów armii węgierskiej. O grzechach węgierskich polityków, o faktach wojennych i wcześniej mówiono dużo, ale nie umożliwiono obchodzenia żałoby. Spośród polskich filmów wrył mi się w pamięć Krajobraz po bitwie (1970). Do najbardziej popularnych filmów węgierskich należy Kapral i inni {A tizedes meg a többiek, 1965), który zobrazował wojnę wreszcie bez patosu, z ironią, z perspektywy pragnącego przeżyć człowieczka, węgierskiego Szwejka. Podstawowym przeżyciem każdego z nas był film Andrzeja Wajdy Popiół 1 diament, ale musiała nastąpić zmiana systemu, by w szerszych kręgach poznano pojęcie „Katyń". Rozdziały historii Europy Środkowej oznaczone są nazwami miejscowości, które stały się symbolem, jak Trianon i Katyń. Pod Katyniem Armia Czerwona dokonała mordu internowanych oficerów Wojska Polskiego. AM: A ja czytałam Kertésza, przyznaję że dopiero po tym, jak został noblistą. To mamy wspólne: „literaturę obozową": Szmaglewska, Borowski, Nałkowska... No a po wojnie to jedyne, co pamiętam, to Kamienne tablice Wojciecha Żukrowskiego, dotyczące wydarzeń 1956 roku. Sama powieść wyszła w 10 lat później, podobno kiedyś kupowało się ją spod lady... MON 3 ją wydało, wyobrażasz sobie? Wiem od Krisztiny, że potem przetłumaczono ją na węgierski. Książka jest znakomita, aczkolwiek niewolna od pewnych ograniczeń właściwych tamtym czasom, szczególnie dotyczących emigracji. Tam jest takie straszne zdanie, że „po tym nieszczęsnym powstaniu, co z nami będzie? Fakty mówią, że wystąpiliśmy przeciw tym, którzy, żeby nas wyzwolić, musieli podbić" 4 . Wyzwolenie przez podbicie... Mowa jest tutaj oczywiście o II wojnie światowej, a potem o rosyjskiej bratniej interwencji na Węgrzech. Wprawdzie pada pytanie dlaczego, „w imię czego [Kádár] wezwał rosyjskie czołgi przeciw Węgrom, on, który także jest Węgrem. Co chciał ratować?" 5 , ale generalnie Żukrowski jest głęboko przekonany, że tak musi być, że nie ma innej drogi, a co więcej jego bohater na koniec wraca do ojczyzny i do żony (akcja powieści rozgrywa się w Indiach), porzuca lukratywną możliwość emigracji do Australii i małżeństwa z bogatą jedynaczką - lekarką okulistką na dodatek. Kamienne
