Sobieski emlékkönyv. Sobieski III. János lengyel király halálának 300. évfordulója alkalmából rendezett konferencia anyaga - Komárom-Esztergom Megyei Önkormányzat Levéltára Évkönyvei 5. (Esztergom, 1999)

György Székely: Węgrzy i Polacy pod wspólnym berlem (unia personalna, plany wspólnej elekcji)

pomiędzy Kazimierzem, panem na Litwie, a Bolesławem, księciem Mazowsza. Władysław nie mógł wszystkich tych konfliktów rozwiązać. Choć w rzeczywistości politycznej w okresie panowania Władysława I oligarchiczne władztwo kraju utrzymało, a nawet umocniło się, jednocześnie coraz powszechniejsza była myśl o konstytucji stanowej. Jej zwolennicy z okazji odbytej w 1440 r. koronacji podkreślali, że dostojnicy kościelni, baronowie i szlachta to zgromadzenie „reprezentujące całe Wągry" i że „koronacje królów zależą zawsze od woli mieszkańców kraju". W ten sposób elita władzy, którą stanowili dostojnicy kościelni i arystokracja, rozszerzyła się o warstwę szlecheckich regnicolas. W 1442 r. znajdujemy w tekście łacińskim w takim znaczeniu słowo ország (Orsagha), zaś w 1444 r. w tekście niemieckim (Orsag). A więc gdy w języku polskim słowo to jako zapożyczenie utrzymało swoje pierwotne, węższe znaczenie (orszak) jako świta, grupa osób towarzyszących księciu, królowi, tak w języku węgierskim właśnie za panowania polsko-węgierskiego króla znaczenie słowa poszerzyło się, obejmując cały stan. Zrozumiałe więc, że w 1444 r. ustawodawstwo rozumiane jest już w tym szerszym sensie (formám decreti novissime per nos unacum prelatis, baronibus et regnicolis nostris editi). W czasie panowania tego króla rozwinęła się też symbolika państwa: na węgierskich monetach bitych przez króla Władysława widoczne są już obok siebie trójdzielna tarcza z podwójnym krzyżem i korona (jeszcze pod otwartym diademem z liliami). O nowoczesnym podejściu króla świadczy, że był pierwszym władcą który podpisał dokument wystawiony przez kancelarię. Ideologia przedstawicielstwa stanowego, która szczególnie prędko przenikała w okresach unii personalnej, także i w Polsce stworzyła uprzedmiotowienie idei władzy stanowej, zbiorowej. Znajdujące się w księdze formuł z XV. wieku pojęcia z dziedziny prawa publicznego jak Corona Regni, Corona Regni Poloniae oraz sacra Corona Poloniae obrazują pełnię rozwoju tej samej idei władzy w obu krajach. Pamięć o panowaniu i bohaterskiej śmierci króla Władysława zwanego Warneńczykiem przez pokolenia utrzymywała sympatię węgierską do dynastii Jagiellonów. Ale jej charakter jednak zmienił się. Znany hungarysta, profesor Jan Dąbrowski w 1936 r. napisał zupełnie otwarcie, że król polski Kazimierz IV. dążył do obsadzenia na tronie węgierskim własnego syna, zamiast Macieja Hunyadiego, króla z narodu. Ponieważ król Maciej miał zatarg z Jagiellonami także w sprawie tronu czeskiego, doprowadziło to do konfliktu, w którym obie strony zmarnotrawiły wiele sił, bez żadnego efektu dla żadnej z nich. Rzeczywiście, drugiego syna króla Kazimierza IV., także Kazimierza, zrodzonego z królewny węgierskiej, młodzieńca zaledwie 13-letniego, wrogie Maciejowi siły polityczne wezwały dla pozyskania korony w 1471 r. Nadszedł on z armią i dotarł aż do Hatvan. Ale zrozumiawszy, że János Vitéz oraz Janus Pannonius mają za sobą bardzo niewielkie poparcie, ponadto zaś część ich stronnictwa spiesznie przeszła na stronę Macieja, królewicz polski wycofał sie do Nyitry, a stamtąd powrócił do Polski. Jego pretensję do tronu podjął później jego młodszy brat, Jan Albert. Epizod ten w 1940 r. opisał hrabia Pál Teleki z pewna wyrozumiałością: król Maciej w coraz większym stopniu stawał się niewolnikiem polityki powiększania granic swego mocarstwa, i było to coraz mniej zrozumiałe zarówno dla narodu, jak i dla otoczenia króla. Odsunęli się od niego nawet ci, którzy go początkowo wspierali i przyczynili się do wytworzenia na dworze królewskim europejskiej, humanistycznej atmosfery. Pamięć o tym epizodzie nie zbladła przez następne dwadzieścia